Bergarako Angiozarren, Altuna baserrian, zazpiehun olibondo aldatu omen zituzten 2009an (eguteran, zer esanik ez), eta olio ehundik ehunean gipuzkoarra ekoizten omen dute gaur egun. Ez dira, noski, gure probintzian lehenak, ezta bakarrak ere, egiteko horretan: Hondarribiko Beko Errota, kasu; baina, hori beste kontu bat da. Gauza da, ari direla olio berde usaintsuaren egintzan, eta bejondeiela angiozarrei.

Duela bostehun eta hemeretzi urte, Bergaran bertan, oihalgintzan hasiak ziren, jo eta su ordurako, «los hacederos de los paños de Vergara», lekuko ez, baina bai araugile begirale Doña Isabel Erregina Katolikoa berbera zutelarik. Baita XIX. mendearen akabera aldera ere: bostehun eta gehiago langilek ba omen ziharduten herrian, urtean hamazazpi mila jantzi-pieza ekoitziz, lanerakoak hamarretik bederatzi. 1970ean ba omen ziren sei enpresa eta bi mila langile…

Mahonezko prakak, Bergarako urdina, Bergarako anila…, gaur egun oraindik ere erreferentzia ezagunak egiten zaizkigunak, entzutez bederen. Baina…, zer demontre zen anil delako hura?; nondik zetorren?; zer ikusteko dugu gipuzkoarrok anil harekin…? Anila, edo indigoa, iratzearen antzeko zuhaixka lekaduna da, eskualde beroetan hazten dena, hostoetatik eta adaxketatik gai tindatzaile bat ateratzen zaiona, “indigofera anil”. Antigualetik egiten da, nonbait; eta Indian eta Txinan bide du bere jatorria.

Nolanahi ere, Ertamerikan bazen familia bereko beste aldaera bat, “deindigoferea tintorea”, eta Guatemalak izan behar zuen, agidanean, haren produzitzailerik handiena. Jardupide luzeko egitekoa izaki, langile franko behar izaten zen: hostoak eta lastoak beratu, hartzitu, haren patsa alkaliz nahastu, zapaldu, lehortu, hauts bihurtu eta, azkenik, beste sustantzia batzuk erantsirik, gradu diferenteetako koloreak sortu, urdinetik purpurara. Esan eta kontatu errazago egiten da, egin eta gauzatu baino…

Haiek han ari zirela eta ari, hemen ere ez zeuden lotan geldi egoteko, eta Oiartzunen, besteak beste, hiru gizaseme jaio ziren, gure historiarako txit interesanteak hirurak ere: 1733an, Frantzisko Antonio Arbide Aristizabal; 1734an, Pablo Orendain Fagoaga, gerora apaiz egingo zena; eta, 1751an, Manuel Arbide, lehenengoaren anaia. Hiru oiartzuarrok zerikusi zuzen-zuzena izan zuten gure anilarekin. Baita Real Compañía Gipuzkoana de Caracas delakoak ere, jakina; baina hori ere beste historia bat da.

Aita Orendain apaiz lagunarekin batera, Ertamerikan zehar zebilela, ezagutu zuen F. Antonio Arbidek indigo landarea. Eta, landare hori landatzeko lurralde oso egokiak Venezuelan bazirela konturaturik, bere anaia gaztea, Manuel, bidali zuen gerora Guatemalara, zertara?, eta zuhaixka lekadunaren hazi eta adar-adaxken bila. Anaia hau “indigofera anil” izeneko motarekin itzuli zen lur venezuelarretara; eta, Aragua ibarrean bakarrik, bost bat mila pertsonentzat zeregina eta lanbidea eragin zen; bost bat mila pertsona, urte osoko urri-bizitza beti-batekoan zeudenentzat. Antonio Arbide, berriz, lurrak erosi eta anil-tintura honen ekoizlerik handiena izatera iritsi zen. Hainbesteraino, ezen 1804an Maracayko gobernadoreak, esker onez, bostehun peso eman baitzizkion pentsiotzat urteko, harik eta bizirik zen artean. (Peoi arrunt batek, indigo sailetan lanean, urtean ehun peso ere irabazten ez zuenean; atera kontuak).

Bergara famatua egin zen urte askoan, lanaren poderioz, ehungintzan, anila, Bergarako urdina, erabiliz (hiru oiartzuarrak ahaztu gabe, gero!). Europa eta mundu osorako eginak, zenbat oihal, bakero, izara, soineko… fabrikatuak, tindatuak, garbituak, kolorean doituak, geure etxeetan…! Erreka bera ere, Bergarako anilaren eraginez, urdin-urdin joaten omen zen maiz itsasoraino… Kontu zaharrak horiek denak, baina arrakastatsuak, meritu handikoak, onaurki txit baliosoak ekarri zituztenak gure probintziara. Ez da duda izpirik ere… Beste horrenbeste opa diegu hemendik Angiozarreko Etxagibel-Altunatarrei. Bejondeizuela. Zaila izango da, noski; baina oliba gipuzkoarrak ekar dezala anilak bezainbeste etekin eta irabazi. Hala bedi.

Bizargorri eta Patxi Albisu